حمایت از بزه دیده در پرتو نهاد دیه از منظر آموزه­های فقهی و جرم شناسی

چکیده

با تحول رویکردهای عدالت کیفری از تمرکز صرف بر بزهکار به سمت احیای حقوق بزه‌دیده، توجه به سازوکارهای جبران خسارت، به‌ویژه در قالب عدالت ترمیمی، اهمیت مضاعفی یافته است. نهاد دیه به‌عنوان یکی از ریشه‌دارترین ابزارهای جبران خسارت در فقه اسلامی و حقوق کیفری ایران، ظرفیت آن را دارد که در راستای حمایت از بزه‌دیده نه‌تنها به عنوان ابزار جبران مادی، بلکه در چارچوبی ترمیمی، اخلاقی و حتی روانی ایفای نقش کند. این مقاله با روش تحلیلی ـ توصیفی و با بهره‌گیری از منابع فقهی و نظریات نوین جرم‌شناسی، تلاش دارد نشان دهد که دیه افزون بر کارکرد مالی، می‌تواند بستر مصالحه، بازسازی روابط اجتماعی و احیای شأن بزه‌دیده باشد، به‌ویژه اگر با مؤلفه‌هایی چون عذرخواهی، گفت‌وگوی ترمیمی، و مشارکت نهادهای حمایتی نظیر ستاد دیه همراه شود.

در این چارچوب، آموزه‌های قرآنی و فقهی با تأکید بر اولویت صلح، گذشت و ترمیم و نظریات جرم‌شناسی صلح‌جو و بزه‌دیده‌شناسی حمایتی، پشتوانه‌ای نظری برای تحلیل دیه به‌عنوان نهادی ترمیمی فراهم می‌سازند. مقاله همچنین به بررسی امکان اجرای روش‌هایی چون حلقه‌های بزه‌دیده - بزهکار در قالب پرداخت دیه می‌پردازد و نشان می‌دهد که هرچند حقوق ایران هنوز از نظر ساختاری با این روش‌ها آشنا نیست، اما از نظر فلسفه حقوقی و فقهی، ظرفیت‌هایی برای تحقق عدالت توافقی فراهم است. مقایسه دیه در آموزه‌های فقهی با مفهوم عدالت ترمیمی به‌عنوان اندیشه‌ای نوین در جرم شناسی صلح طلب، نشان می‌دهد که نهاد دیه ظرفیت بالایی در حفاظت از تمامیت جسمانی بزه‌دیدگان و حل‌وفصل مسئله جرم به شیوه‌های مشارکتی و ترمیمی دارد. عدالت ترمیمی با تکیه بر روش‌های غیرکیفری و غیررسمی، جایگاه فعالی برای بزه‌دیده قائل است و این ویژگی با سیاست کیفری مبتنی بر آموزه‌های فقهی - قرآنی که «غیرکیفری»، «ترمیمی» و «بزه‌دیده‌محور» است، هم‌راستاست. بر این اساس، نهاد دیه می‌تواند به‌عنوان پلی میان عدالت کیفری و عدالت ترمیمی، پاسخگوی مؤثر نیازهای قربانیان در جامعه باشد.